Uitdovende verlichting

Tijdens de Bataafse Republiek juichten remonstranten de scheiding van kerk en staat (1796) toe. Ze hadden er jarenlang voor geijverd. In 1814 gaven zij de principe al weer prijs. In de jaren tachtig van de achttiende eeuw schreven zij over de republiek als de enige staatsvorm die de deugd bevorderde. Veertig jaar later waren zij kritiekloze troubadours van het Oranjehuis. Als eersten pleiten zij om der wille van de menselijke waardigheid tegen het monopolie van de kerken op armenzorg. Halverwege de negentiende eeuw behoorden zij tot de verdedigers van een standenmaatschappij waarin voor de ontelbare armen geen toekomst was weggelegd. Klonken in hun midden rond 179O de eerste stemmen van een vrijzinnig christendom dat zich op de broederschap der mensen richtte, veertig jaar later verstarde de theologie der remonstranten in een omstreden voorzienigheidsgeloof. Het initiatief der godsdienstige vernieuwing was hen ontvallen, de banier voor vrijheid en verdraagzaamheid hen uit de handen geg